Może dziwnie to zabrzmi, ale - nagle zapragnęłam przyjrzeć się dongbejskim slumsom. Konkretnie tym w Shenyangu czyli dawnym Mukdenie - dawnej mandżurskiej stolicy, potem miejscu japońskiej inwazji, które następnie zmieniło się w chiński Śląsk z Zagłębiem, a po upadku przemysłu ciężkiego...
Nie, nie będę o tym opowiadać. Zamiast tego zachęcam do sięgnięcia po książkę jednego z młodych dongbejskich autorów, Shuanga Xuetao, w znakomitym tłumaczeniu Magdaleny Stoszek-Deng - nie zapomnijcie się też zapoznać z posłowiem, w którym tłumaczka pozwala nam lepiej zrozumieć, o czym tak naprawdę pisał autor i z jakiej perspektywy.
Kocham imbir z racji smaku i aromatu, jednak nie spodziewałam się, że pokocham go również z racji urody:
Widoczna na zdjęciu alpinia zwyczajna to bylina z rodziny imbirowatych, sadzona w celach ozdobnych w całej strefie tropikalnej. Jej lejkowate czy też muszlowate kwiaty mogą mieć różne barwy i są szalenie reprezentacyjne. Jednak warto też wiedzieć, że liści można używać zarówno w celach kuchennych (liści używa się jako owijkę do dzongdzów czy do ciastek ryżowych muchi), jak i leczniczych, m.in w postaci herbatki ziołowej. Ponoć wysuszonych owoców również można używać w kuchni i medycznie, jednak u nas się ich nie spotyka.
Na Tajwanie z wysuszonych łodyg plecione są liny, koszyki i inne maty.
Po upadku mojej ukochanej Pieśni Szybującego Feniksa długo nie mogłam znaleźć dla siebie sklepu z ciuchami o chińskim twiście. Parę lat temu wszędzie pojawiły się tanie sklepy THS, które poza kompletnie zwykłym asortymentem trochę w stylu H&M czy innej sieciówki zachodniej, tylko gorszej jakości, zawsze ma ze trzy wieszaki z ubraniami w stylu chińskim, choć raczej nie czystym, a mieszanym. Niech za przykład służy nam dżinsowa kurteczka z tradycyjnymi chińskimi guzikami pánkòu 盤扣 (coś w rodzaju naszego szamerunku):
Jestem już na tyle doświadczoną yunnańską kucharką, że gdy zobaczyłam stragan sprzedający żaby na kamieniach, wiedziałam doskonale, że powinnam się spodziewać nie prawdziwych płazów, a jakiegoś dania opartego na strączkach, przede wszystkim - na bobie. Znamy już przecież żabki skaczące po kamieniach i obejmujące nefrytowe kolumny. Tak! Tę potrawę też już jadłam; poza Kunmingiem łatwiej ją przyuważyć pod znacznie nudniejszą nazwą "placki z bobem" 蚕豆粑粑/青豆粑粑. Czasem można też trafić na nazwę "żabki noszące kamienie na plecach" 青蛙背石板.
Są wyjątkowo proste do przygotowania. Przyznać jednak muszę, że ponieważ w Kunmingu uchodzą za dość typowy sezonowy street food, rzadko zdarza mi się przyrządzić je w domu.
Składniki:
mąka z kleistego ryżu (taka, jak do tangyuanów)
świeży bób obrany ze skórki (można krótko obgotować w lekko słonej wodzie)
tłuszcz do smażenia
Wykonanie:
Bób połączyć z mąką i dodawać po trochu wody, aż będzie można uformować twardawy prostokątny czy też trapezowaty wałek.
Wałek pokroić w dość grube plastry (ok. 1 cm).
Na patelni o grubym dnie rozgrzać tłuszcz; smażyć placuszki do zezłocenia na wolnym ogniu.
Podawać na słodko (z cukrem/miodem), słono bądź pikantnie (maczane w płatkach chilli).
Jeść na ciepło.
Poniżej filmik pokazujący zakupy podczas yunnańskiego dnia targowego, zakończone przyrządzeniem i degustacją takich placuszków.
Szóstego lipca rozpoczął się Mały Upał, jeden z dwudziestu czterech okresów solarnych. Najważniejsze tradycje dotyczą tu oczywiście kwestii kulinarnych: jada się wówczas nowy ryż, pierogi, makarony (podobno to chroni przed złem) i kłącza lotosu (nie dość, że świeżo pojawiły się na rynku, to jeszcze zgodnie z zasadami tradycyjnej medycyny mają właściwości chłodzące); najważniejszy jest jednak nowy ryż, a także inne "nowe" produkty - czyli nowalijki.
Dawnymi czasy pierwszą miskę nowego ryżu ofiarowywano bóstwom pięciu zbóż (w zależności od regionu mogły być to różne bóstwa, ale o tym jeszcze kiedyś opowiem) oraz przodkom, a potem następowała uczta dla żywych, obfita w "nowe" produkty od zbóż i sezonowych warzyw po wódkę. Co ciekawe, nowych potraw nie jadano pierwszego dnia Małego Upału, a dopiero ósmego (czyli dzisiaj), ponieważ słowa "nowy" 新 xīn i "ósmy" 辛 xīn są homofonami.
Istniało również powiedzenie dotyczące Małego i Dużego Upału: W Mały Upał jemy proso, w Duży Upał jemy kukurydzę. Jeśli dodatkowo połączyć to z potrawami charakterystycznymi dla kanikuły, otrzymujemy wskazówki dietetyczne na całe lato.
W niektórych regionach wierzy się, że Mały Upał to najlepszy czas na jedzenie węgorzy ryżowych, które wówczas stają się tak zdrowe jak żeńszeń (小暑黄鳝赛人参). Na przykład w Kunmingu i okolicach są one przyrządzane na ostro i często dodawane do makaronów śniadaniowych albo jedzone jako osobna potrawa w czasie kolacji.
Bezboleśnie połączone parki mokradłowe Baofeng i Haidong są położone (jak zresztą nazwa drugiego sugeruje) na wschodnim brzegu Jeziora Dian. Dawniej były tu wioseczki, jednak odkąd doprowadzono linię metra (Baofeng jest ostatnim przystankiem), nowe osiedla budują się tu na potęgę. Zostawiono jednakże szeroki pas zieleni przy samym brzegu jeziora - i to właśnie nasze "parki bagienne" czy też po prostu mokradła. Jest tu sporo lokalnej wodnej fauny i flory, trochę ścieżek dla spacerowiczów, kilka łączek... i tyle. Parki są nowe - dla szerokiej publiczności otwarto je dopiero przy okazji kunmińskiej COP15 (konferencji dotyczącej różnorodności); z założenia są przede wszystkim próbą zachowania Jeziora Dian wraz z jego fauną i florą, a dopiero po drugie mogą służyć rekreacji. Początkowo można było po parkach jeździć rodzinnymi rowerami (takimi kilkuosobowymi), puszczać tu latawce, robić pikniki itd. Niestety, na taką swobodę Tajfuniątko mogło sobie pozwolić tylko raz - ostatnio pojawiły się już tabliczki zabraniające wszystkich fajnych rzeczy, a strażnicy chodzą i pilnują, żeby nikt nie daj borze nie rozłożył koca czy hamaka...
Tym niemniej, jeśli pominąć fakt, że parki te znajdują się godzinę metrem od centrum, da się tu znaleźć miejsca do połażenia, dotlenienia, a nawet pomoczenia nóg!
Ze względu na odległość i brak jakichkolwiek rozrywek pewnie nie chadzałybyśmy tam zbyt często. Jak jednak widać po zdjęciach, bywamy tam regularnie (zdjęcia zrobione na przestrzeni ostatnich trzech miesięcy) - a to dlatego, że babcia najlepszej przyjaciółki Tajfuniątka ma tuż obok mieszkanie i przyjaciółka owa spędza tam wszystkie weekendy.
Wyprowadzam więc tam czasem małą na spacer, a sama siadam na brzegu z czytnikiem. Kojący szum wody przypomina mi mazurskie wakacje z zupełnie innych czasów i innego życia, wiatr wywiewa smutki i lęki. Czasem udaje się i tak, że mama przyjaciółki (a moja dobra koleżanka) też ze mną usiądzie i pogapimy się razem w cudowny horyzont, wystawimy twarze do wiatru i słońca i podzielimy się z sobą tym, o czym tak trudno rozmawiać z innymi.
Czy warto ten park odwiedzić? To zależy. Tam nie ma nic interesującego, nie nadaje się do zwiedzania a i odpoczywać ciężko przy wszystkich obostrzeniach. Ale jest świetnym miejscem dla miejskich szkrabów, dla których moczenie nóg w jeziorze to największa atrakcja świata. No i dla ich matek, które mogą choć na chwilę zwolnić i odetchnąć.
Opowiadając o operetce Pawia Królewna wspominałam, że typowa yunnańska operetka została tu połączona z tradycyjną dajską sztuką zhangha.
Co to jest zhangha czy też zanha? W dokładnym tłumaczeniu oznacza to słowo po prostu śpiewaka, jednak z czasem zaczęto tak nazywać całą grupę spektakli bazujących na śpiewie czy też melorecytacji, a nawet połączenia jednego z drugim. Libretto takich spektakli bazowało na dajskich poematach epickich; nośnikiem treści są tu wypowiedzi narratora, czasem wzbogacane o pieśni czy tańce. Spektakle takie popularne są u Tajów co najmniej od XV wieku; wśród yunnańskich Dajów najłatwiej można było je dawniej spotkać w Xishuangbanna oraz Pu'er. Początkowo bazowały na stricte dajskich legendach; gdy w regionie rozwinął się buddyzm, zaczęto w ten sposób przedstawiać również opowieści buddyjskie (może najłatwiej byłoby porównać ówczesne przedstawienia do europejskich średniowiecznych mirakli). W tym czasie sporo już było zawodowych bądź półzawodowych "zhangha" - zarówno solowych śpiewaków, wędrujących czasem w towarzystwie jakiegoś jednego muzyka, jak i całych grup. Jedno napędzało drugie - im więcej było zawodowych muzyków, tym więcej powstawało poematów epickich - ponoć ich liczba przekracza pięćset!
Nawet obecnie sztuka ta jest żywa: są specjalne szkoły dla śpiewaków zhangha, konkursy, festiwale i konferencje. Istnieją tłumacze, którzy życie poświęcili tłumaczeniu dajskich poematów na chiński. Obecnie dwa najpopularniejsze typy zhangha to tradycyjny: siedzący narrator z wachlarzem opowiada, a wtóruje mu któryś z dajskich instrumentów ludowych, oraz taneczny: narrator z wachlarzem w dłoni opowiada i uzupełnia opowieść odpowiednią choreografią. Można je również podzielić na takie z jednym bądź dwoma narratorami - jeśli narratorów jest dwóch, to spektakl staje się swoistym pojedynkiem między dwoma śpiewakami. Pojedynek taki rozpoczyna zazwyczaj coś w rodzaju ody-prośby do bóstw pieśni o powodzenie, po którym następuje część pokazująca skromność śpiewaka i jego grzeczność czy też szacunek względem oponenta - jestem nic nie znaczącym pyłem, za to on jest wspaniały i tak dalej.
Melodie zhangha 章哈调 są oparte na pentatonice i to właściwie jedyna rzecz, która je łączy. Wersy mogą się różnić długością, sposobem prowadzenia melodii, a tekst, choć rymowany, najczęściej jest dość swobodny. Ważna jest intonacja, a także bardzo rzadkie wydłużanie sylab - w końcu tekst musi być zrozumiały, a siedem tonów dajskiego języka wcale tego nie ułatwia. Część melodii jest skodyfikowana zgodnie z ich charakterem i nastrojem - wówczas śpiewak może wybrać śpiewanie na jakąś konkretną nutę. Dawniej słuchacze łatwo rozpoznawali te skodyfikowane melodie i od razu wiedzieli, czy ten fragment jest żartobliwy, tragiczny czy magiczny. Choć tekst bywał spisany i oczywiście śpiewak musiał go znać na pamięć, najlepszych artystów poznać było można po dośpiewywaniu dodatkowych porównań, kontrastów czy nawiązań.
Śpiewakom zhangha towarzyszą dwa rodzaje instrumentów: jeden to instrument strunowy ding, a drugi - dęty jednostroikowy pi (o obu już wspominałam przy okazji filmu o Pawiej Królewnie).
Zachowało się sporo zhangha. Niektóre są długie, epickie - właśnie jak nasza Pawia Królewna, niektóre zaś towarzyszą określonym sytuacjom społecznym, jak "Pieśń zapraszania bóstw", "Pieśń grzeczności", "Pieśń weselna", "Pieśń na nowy dom", "Pieśń mnicha" (pieśń dla dzieci, które wstępują do świątyni buddyjskiej), "Pieśń miłosna feniksa" itd. - to pieśni ściśle związane z tzw. zwykłym życiem lokalnej ludności i jej tradycjami. Z racji postępującego obecnie zaniku owych tradycji stanowią też przy okazji swoistą kronikę kultury. Co ciekawe, swego czasu zhangha była tak rozpowszechniona i popularna, że niektóre pieśni zaczęły przenikać do innych grup etnicznych żyjących w regionie, na przykład do Blangów. Niestety, globalizacja na równi z sinizacją przyczyniły się do zaniku tradycji. Wśród młodych Dajów ze świecą szukać takich, którzy chcą się uczyć traydycyjnych śpiewów. Całe szczęście od początku XXI wieku nie tylko sami śpiewacy, ale i władze czynią wysiłki, by pamięć o tej pięknej tradycji nie umarła. Raduje fakt, że tradycja ta trafiła na listę niematerialnego dziedzictwa regionu, a festiwale z nią związane są obecnie dofinansowywane przez państwo. Oczywiście, teraz już nie wrócą czasy, gdy zhangha była zarówno rozrywką, jak i narzędziem przekazywania kultury i wychowania młodych pokoleń; miejmy jednak nadzieję, że uda się je ocalić od zapomnienia. Obecnie wspiera się wykonawców, którzy nadal wydają się być nieodzownym elementem rozmaitych celebracji - czy to z okazji dajskiego Nowego Roku, czy na święta Zamknięcia Drzwi i Otwarcia Drzwi, czy z okazji budowania nowego domu, oddawania czci wioskowym bóstwom, na ślubach, na pierwszy miesiąc życia noworodka i przy innych tego typu świętach.
Tafuniątko dorosło już do tego, żeby do Totoro, Kung Fu Pandy i innych Moan dołączyć klasyki filmografii dla nieco większych dzieci. Na pierwszy ogień poszły filmy jednego z najwybitniejszych hongkońskich reżyserów (Hark Tsui) opowiadające o jednym z najciekawszych istniejących naprawdę chińskich bohaterów - Żółtej Gęsi Łabędzionosej. Huang Feihongu znaczy. Czyli Wong Fei-hungu.
Nawet w polskiej wiki da się znaleźć kilka słów na jego temat, jednak wersja anglojęzyczna da Wam lepsze pojęcie o tej postaci. Jako obrońca uciśnionych, ostatni sprawiedliwy, w dodatku biegły zarówno w sztukach walki, jak i tradycyjnej medycynie, stał się jedną z najczęściej filmowanych postaci całego chińskojęzycznego świata. Jeden z hongkońskich aktorów, Kwan Tak-hing zagrał tę postać w ponad siedemdziesięciu filmach! Przypomnijmy, że taki Roger Moore zagrał Bonda zaledwie siedem razy...
Dla mnie jednak przygoda z Huang Feihongiem zaczęła się od Jeta Li w Pewnego razu w Chinach, stworzonego właśnie przez Harka Tsui. Trafiony-zatopiony; twarz Huanga to dla mnie twarz Jeta Li i kropka. Filmów w serii powstało sześć czy siedem; nie wszystkie obejrzałam... Tym bardziej więc cieszę się, że będę to mogła nadrobić z Tajfuniątkiem i z ZB. Wreszcie jakieś filmy, które możemy oglądać całą rodziną!
Serdecznie polecam. Można się pośmiać, popodziwiać sztuki walki i jeszcze można się zakochać w głównym aktorze (Tajfuniątko już doń wzdycha).
A na zachętę jedna ze scen walki z dwójki:
PS. Seria po chińsku nazywa się po prostu nazwiskiem i imieniem głównego bohatera; na potrzeby zachodniego widza utworzono nazwę Dawno temu w Chinach. Wyobraźcie sobie, jak trudno się dogadać ZB i mnie - on podaje nazwę filmu, nazwisko głównego aktora i nazwisko reżysera po mandaryńsku: Huáng Fēihóng, Lǐ Liánjié i Xú Kè, a ja znam Once upon a Time in China, aktora Jeta Li i reżysera w kantońskiej wymowie Hark Tsui. Gdyby nie wielka dociekliwość z obu stron, w życiu nie doszlibyśmy do tego, że oboje oglądaliśmy i bardzo lubimy ten sam film.
Zimą opowiadałam o zimowych dziewięciu dziewiątkach, czyli o tradycyjnym sposobie liczenia czasu pozostałego do nadejścia wiosny. Jutro z kolei letnie przesilenie, czyli powinniśmy zacząć liczyć letnie dziewiątki. W księdze Wuzazu 五杂组 z dynastii Ming można znaleźć wersy opisujące, co nas czeka w lecie:
一九二九，扇子不离手；
Pierwsza i druga dziewiątka, wachlarz nie opuszcza dłoni
三九二十七，冰水甜如蜜
3x9=27, lodowata woda słodka jak miód*
四九三十六．汗出如洗浴；
4x9=36, potu tak dużo, że można się w nim kąpać
五九四十五，难戴秋叶舞；
5x9=45, trudny do zniesienia taniec jesiennych liści
六九五十四，乘凉人佛寺；
6x9=54, ludzie szukają ochłody w buddyjskich świątyniach
七九六十三，床头寻被单；
7x9=63, szukanie kołdry w głowach łoża
八九七十二，思量盖夹被；
8x9=72, myślimy nad watowaną kołdrą
九九八十一，阶前鸣促织
9x9=81, świerszcz brzęczy przed progiem.
Wiadomo, że już za Tangów znane były powiedzonka i zwyczaje związane z "letnimi dziewiątkami" 夏九九, jednak bodaj najbardziej znana jest wersja songowska autorstwa Lu Yonga 陆泳, zapisana w 吴下田家志:
夏至入头九，羽扇握在手；
W letnie przesilenie zaczynamy pierwszą dziewiątkę, ściskając wachlarz w dłoni
二九一十八，脱冠着罗纱；
2x9=18, zdejmujemy czapki i zakładamy gazę
三九二十七，出门汗欲滴；
3x9=27, po wyjściu z domu spływamy potem
四九三十六，卷席露天宿；
4x9=36, zwijamy maty, by nocować pod chmurką
五九四十五，炎秋似老虎；
5x9=45, płomienie jesieni jak tygrys**
六九五十四，乘凉进庙祠；
6x9=54, wchodzimy do świątyń szukać ochłody
七九六十三，床头摸被单；
7x9=63, macamy wezgłowie w poszukiwaniu kołdry
八九七十二，子夜寻棉被；
8x9=72, o północy szukamy koca
九九八十一，开柜拿棉衣。
9x9=81, otwieramy szafy, by wyciągnąć ciepłe ubrania.
Tak więc latem poza liczeniem fu czyli trzech okresów kanikuły, winniśmy też liczyć dziewiątki. Trzeba jednak przyznać, że letnie dziewiątki nie zrobiły tak oszałamiającej kariery, jak zimowe. Pewnie dlatego, że latem ludzie byli urobieni po pachy, a zimą leniuchowali i mieli czas na kultywowanie kultury.
*w dawnych Chinach doskonale znano lodownie, w których przechowywano lód zebrany zimą.
Podczas ostatniej wycieczki mieliśmy okazję spróbować przepysznych owoców debregazji jadalnej/orientalnej (Debregeasia orientalis/Debregeasia edulis), która w Yunnanie i okolicach występuje dziko. Jej owoce wyglądają trochę jak mocno pomarańczowe maliny; zarówno w Japonii, jak i w niektórych regionach Chin nazywane są najczęściej wierzbowymi jagodami 柳莓. Są jadalne na surowo, ale nic nie stoi na przeszkodzie, żeby zrobić z nich dżem bądź nalewkę - zwłaszcza, że zbiory z jednego nawet krzaka będą bardzo obfite. Drewno, liście i korzenie są z dawien dawna wykorzystywane w tradycyjnej medycynie, a poza tym z kory robiono liny. Rośnie w cienistych, wilgotnym miejscach w górach. Jeśli chcecie się dowiedzieć więcej, zerknijcie do najlepszego bloga o chińskiej florze, ja tymczasem mam dla Was kilka zdjęć:
Przeczytałam sporo książek Lisy See; lubię je nie tylko za solidne osadzenie w Azji, ale przede wszystkim za oddanie głosu kobietom. Po milionie historii napisanych z męskiego punktu widzenia warto sięgać po te, które skupiają się na czymś innym, pokazują emocje, dopowiadają brakującą część historii. Dzięki nim możemy zrozumieć społeczności inne od naszej - a może nawet i te nasze?
Ta konkretna historia opowiada o nietypowej społeczności, skoncentrowanej wokół kobiet zwanych haenyeo, zajmujących się połowem owoców morza. Nigdy wcześniej o nich nie słyszałam - są ewenementem na skalę światową. Dzięki tej książce chętnie poczytam o nich więcej.
W trakcie studiów dalekowschodnich uczyłam się trochę o Korei - historia, kultura, szamanizm wymieszany z konfucjanizmem, okupacja japońska zastąpiona amerykańską, wojna domowa, terror... Szczerze mówiąc, historia XX wieku jest tak przerażająca, że znieczuliła mnie na gołe liczby ofiar. Tym bardziej cieszę się, że dane mi było zapłakać nad Koreańczykami i ich sobie uczłowieczyć, wyjąć z tabelek ze statystykami i nadać im twarze.
Mój jedyny zarzut wobec książki polega na tym, że mam wrażenie, że autorka cały czas pisze tę samą historię: o przyjaźni kobiet, która przez brak komunikacji, wzajemne niezrozumienie i egoizm przynajmniej jednej z nich rozpada się na kawałki, by na samym końcu ta druga wreszcie zrozumiała, co tak naprawdę się stało, ale wówczas jest już za późno. Czytając Wyspę... miałam déjà vu: czy to te same dwie dziewczyny, co w Kwiecie śniegu i sekretnym wachlarzu? A może te z Dziewcząt z Szanghaju? Chciałabym, żeby autorka dowiedziała się, że relacje międzyludzkie, w tym te między kobietami, mogą wyglądać inaczej.
Po znajomości dostałam wejściówkę na przepyszne przedstawienie: operetkę huadeng o Pawiej Królewnie. Był to wielki powrót na scenę po wielu, wielu latach od premiery (która odbyła się w latach '60 XX w.). Jak dobrze, że w budżecie prowincji znalazły się środki na wsparcie tej rzadko już spotykanej sztuki!
Była wystawiana w maju przez trzy dni w Kunmingu, a na początku czerwca - w Chenggongu. Trzynastego i czternastego czerwca będzie zaś można obejrzeć przedstawienie w Szanghaju! Jeśli jakimś przypadkiem jesteście akurat w Szanghaju - warto pójść. Nie tylko dla samej historii, nie tylko dlatego, że zespół jest naprawdę niezły; nie tylko dlatego, żeby zobaczyć, czym się różni operetka huadeng od innych chińskich oper. Przede wszystkim dlatego, że nie jest to czysta operetka - została ona połączona z dajską sztuką zhangha 章哈, która od 2006 roku znajduje się na chińskiej liście niematerialnego dziedzictwa. O samej sztuce jeszcze kiedyś napiszę, dziś jednak niech wystarczy fakt, że za sprawą tego swoistego synkretyzmu nasza operetka została wzbogacona o dajskie instrumenty ludowe, a także o narratora i chór, który w niesłychanie interesujący sposób upodobnił operetkę do antycznych dramatów.
Treść sztuki już znacie, jest bowiem oparta na tej samej legendzie, co wspominane już przeze mnie film, animacja i poemat epicki. Dziś podzielę się tylko kilkoma fotkami (niestety, w internecie nie można znaleźć żadnych nagrań).
Tutaj i tutaj znajdziecie więcej zdjęć i będą one znacznie lepszej jakości.
