Xinjiang oczami Terzaniego

Znów wyjątki z Zakazanych Wrót, tym razem o miejscu, w którym dotąd nie byłam, a ze względu na dość niefortunną sytuację polityczną - pewnie nieprędko się tam wybiorę.

„Kiedy będziecie w Malezji, zwiedźcie koniecznie...” – mówi słodko spikerka, a jej głos rozbrzmiewa na pełnych błota ulicach i placach, gdzie zaczynają już krążyć tłumy ludzi, wielbłądów, mułów i kóz. Ironia zawarta w tym absurdalnym apelu – Chiny są przecież krajem, z którego nie wolno wyjeżdżać, zwłaszcza w celach turystycznych – gubi się, bo radio nadaje po chińsku, w języku, którego olbrzymia większość tutejszej ludności nie zna i który uważa za obcy.
Sinkiang zamieszkiwały przez wieki ludy niechińskie; większość mieszkańców prowincji stanowią jeszcze ich potomkowie. Spacer po bazarze w Urumczi, zamkniętym podczas rewolucji kulturalnej, a teraz znowu działającym, to jakby przechadzka po muzeum ludzkości: wydaje się, że są tam reprezentowane wszystkie rasy poza czarną. Wdychając mocne zapachy i dym szisz kebabu opiekanego na węglach przez krępych, brodatych muzułmanów, spotyka się Kazachów o orlich nosach, w futrzanych czapach, w skórzanych butach z cholewami, w szerokich, czarnych okryciach; ujgurskie kobiety o księżycowo bladych twarzach, w wielobarwnych strojach, w brzydkich, brązowych pończochach, ze złotymi kolczykami ozdobionymi pośrodku czerwonym kamieniem; jasnowłosych chłopców uzbeckich o wielkich, niezwykle zielonych oczach; Mongołów o wystających, zaczerwienionych kościach policzkowych. Niekiedy widuje się też jakiegoś białego Rosjanina, który uciekł z ojczyzny po rewolucji 1917 roku i został tu wbrew swojej woli, nie mając innego wyjścia, po rewolucji chińskiej 1949 roku. Pośród wszystkich ludów, które do Sinkiangu sprowadziła historia, Hanowie – przybyli tu już w II wieku przed Chrystusem jako wojskowa załoga – uchodzą za przybyszów z ostatniej chwili i jako tacy są najmniej lubiani.
Na spacerującego po bocznych uliczkach Urumczi gościa z Zachodu tubylcy patrzą i podchodzą do niego, jakby był jakimś ich dalekim krewnym. Mają oni wiele cech właściwych ludom śródziemnomorskim; wśród porozumiewawczych spojrzeń i uśmiechów zauważają z rozbawieniem podobieństwo przejawiające się w rysach twarzy, w długich nosach (w moim przypadku także w wąsach). To podobieństwo odróżnia ich i nas, ludzi Zachodu, od Hanów – Chińczyków.
***
Swoi wolą oczywiście przestawać ze swoimi, więc społeczność Hanów unika kontaktów z tubylcami. Mieszkający w Sinkiangu od ponad dwudziestu lat Chińczycy – także kadra polityczna, która codziennie styka się z przedstawicielami mniejszości – nie znają miejscowego języka, i nie przypadkiem pierwszy podręcznik gramatyki ujgurskiej dla chińskiego odbiorcy wydano dopiero cztery lata temu. Do utrzymania podziału przyczynia się wszystko, łącznie z kuchnią. Mniejszości to muzułmanie niejadający wieprzowiny, jednego z rodzajów mięsa ulubionych przez Chińczyków. Dla Ujgura bluźnierstwem jest samo dotknięcie czegoś, o co świnia tylko się otarła. Tak więc w fabrykach muszą być dwie stołówki: jedna wyłącznie dla Hanów, druga – wyłącznie dla Ujgurów.
***
W Teatrze Ludowym w Urumczi ujgurskie dziewczęta wykonują dzisiaj narodowe pieśni we własnym języku; nie zmusza się ich już do śpiewania po chińsku: „Pragniemy wyzwolić naszych braci i siostry z Tajwanu”. Mój przewodnik nie boi się już pokazać przepisanego ręcznie po arabsku egzemplarza Historii Turlanów i Ujgurów, której to książki od dawna nie można znaleźć w chińskich księgarniach. W okresie najbardziej radykalnego maoizmu nawet książeczka ze starymi przysłowiami ujgurskimi została zakazana jako „obca propaganda”.
***
– Im nie podoba się to, co podoba się nam... Ich nie interesuje to, co interesuje nas... My się im nie podobamy – mówi młody Ujgur, który zanim zaczął ze mną rozmowę, nie omieszkał podkreślić: – Tak, mówię po chińsku, ale nie jestem Chińczykiem.
W każdej rozmowie z Ujgurem, której nie przysłuchuje się Han, pojawia się regularnie temat Chińczyków: „Nie smakuje im baranina... Oni nie tańczą... Oni nie umieją śpiewać”. To „oni” świadczy dobitnie o odległości, jaka dzieli jeszcze oba ludy, które mają razem żyć.
***
U podstaw wszystkich trudności we wzajemnych stosunkach między oboma narodami leży fakt, że Ujgurzy uważają Hanów za cudzoziemców, którzy sprowadzili się do nich bez zaproszenia, i że Hanowie – z wyjątkiem tych, którzy obcują z miejscowymi, przystosowali się do ich obyczajów i sposobu bycia – Ujgurami gardzą. Dla przeciętnego Chińczyka Ujgurzy są na wpół dzicy i prymitywni; nierzadko można zobaczyć Chińczyka, który po przypadkowym otarciu się na ulicy o Ujgura instynktownie otrzepuje ubranie dłonią. To poczucie wyższości Hanów wobec mniejszościowych grup etnicznych nie jest bynajmniej czymś nowym.

Tyle lat już minęło od wydania tej książki, a tak niewiele się zmieniło... Chińczycy osiedlają się w Xinjiangu na wielką skalę, mając w nosie kulturę i język lokalny; ich nieznośne poczucie wyższości nad "dzikusami" i wewnętrzne przekonanie, że to właśnie oni są solą każdej piędzi chińskiej ziemi sprawiają, że szczerze ich nie znosi każda mniejszość etniczna. Język urzędowy to oczywiście mandaryński; Ujgurzy są dumni z tego, że go kaleczą. Wolą mówić płynnie językiem przodków niż mową najeźdźcy. To, że najeźdźca jest już bardzo zadomowiony, nic nie zmienia.
Z drugiej strony - to błędne koło. Dzieci mówią kiepsko po mandaryńsku, idą do kiepskich szkół, a jeśli się dostają na studia, są to fatalne uniwerki, po których lądują w beznadziejnej pracy. Może jednak warto czasem ugiąć karku, by zobaczyć większe dobro, lepszą przyszłość itd.? Można się nie lubić z Chińczykami, ale skoro mieszka się w Chinach, może warto byłoby czerpać garściami z obu kultur, wybierając to, co wartościowe?
Czytając o Ujgurach, zawsze widzę Polskę pod zaborami. Przymusowa sinizacja Ujgurów jest trochę jak germanizacja, rusyfikacja Polaków. Czy słusznie walczyliśmy o tożsamość narodową? Jak długo ta walka powinna trwać? Czy dopuszczalny jest terroryzm, w którym giną nie tylko wojskowi, ale i ludność cywilna? Czy odzyskanie państwa warte jest odbierania cudzego życia? Dla "patrioty" odpowiedzi na te pytania są proste; dla mnie - nie. Współczesny Ujgur, obejmujący stanowisko w administracji "najeźdźcy" nie dostaje kulki w głowę za kolaborację. Powinien? A może lepiej po prostu starać się dobrze żyć, bez względu na barwy flagi powiewającej za oknem? Łatwo potępiać Chińczyków za rządzenie twardą ręką, łatwo widzieć w Ujgurach strasznych muzułmańskich terrorystów, łatwo mieć własne zdanie na ten temat i trzymać się go jak pijany płotu. Ja chwieję się jak chorągiew na wietrze; im więcej się dowiaduję, tym ciężej mi stwierdzić, kto ma rację.