zapożyczenia z sanskrytu

Dzisiejszy wpis powstał w ramach współpracy z japonia-info.pl, czyli pod egidą Unii Azjatyckiej.

Żeby nie było, że Chińczycy to tylko eksportują kulturę i język, przyjrzyjmy się dziś wpływom buddyjskim na język chiński. Gdy ta filozofia i religia zawitały do Chin, wraz z nimi pojawiła się potrzeba przetłumaczenia pojęć z sanskrytu. Ów kontakt językowo-kulturowy mocno wpłynął na chińszczyznę. Po pierwsze, pojawiło się w chińskim dużo zapożyczeń; w dodatku były one używane nie tylko w kontekście religijnym, ale przeniknęły też do codziennego języka. Po drugie, sanskryt wpłynął na chińską gramatykę. Po trzecie, poznanie/nauka sanskrytu zwiększyła świadomość własnego języka u Chińczyków. Zaczęli się oni zastanawiać nad własną fonologią i powoli zaczęli wykształcać sposób mówienia o brzmieniu własnego języka.

W chińskim jest obecnie tylko trochę ponad 100 sanskryckich słów, przetłumaczonych przy pomocy mniej niż 300 chińskich znaków - a przynajmniej tyle zostało wyłowionych przez badaczy. Większość to zapożyczenia fonetyczne, jednak jest wśród nich kilka perełek. Poniżej minisłowniczek:

Chińskie słowo - Wymowa - Znaczenie - Pierwotne słowo - Wymowa

• 阿鼻地狱 Ā​bí​dì​yù/無間地獄, Wújiàn dìyù Avīci (najgłębsze z piekieł) अवीचि​ Avīci
• 阿賴耶識 ālàiyēshí Osiem Świadomości आलयविज्ञान ālaya-vijñāna
• 阿蘭若/蘭若 ā​lán​rě/lán​rě - mała świątynia buddyjska lub ustronie zazwyczaj ulokowane w lesie lub górach अरण्य araṇya
• 阿羅漢/羅漢 ā​luó​hàn/luó​hàn arhat अर्हत् arhat
• 貝多/貝葉 bèi​duō​/bèi​yè liście winodani wachlarzowatej lub wachlarzowca właściwego, służące do spisywania sutr पत्त्र pattra (dosłownie: liść)
• 比丘尼 bǐ​qiū​ní bhiksuni (buddyjska mniszka) भिक्षुणी bhikṣuṇī
• 波羅蜜多 bōluómìduō pāramitā (buddyjska cnota) पारमिता pāramitā doskonałość
• 剎多羅 chàduōluó świątynia buddyjska क्षेत्र kṣétra
• 剎那 chànà moment क्षण kṣaṇa
• 刹土 chàtǔ ziemia, państwo क्षेत्र kṣétra
• 阿彌陀佛 Ē​mí​tuó​ Fó Amitabha अमिताभ Amitābha
• 袈裟 jiā​shā (kasha) kaszaja काषाय，转写：kāṣāya
• 觉树 juéshù Drzewo Bodhi महाबोधि mahabodhi
• 彌勒佛 Mílèfó Maitreja मैत्रेय Maitreya
• 尼姑 ní​gū bhiksuni (buddyjska mniszka) भिक्षुणी bhikṣuṇī
• 涅槃 nièpán nirwana निर्वाण nirvānā
• 蘋果 píngguǒ jabłko बिम्बा bimbā
• 菩提薩托/菩提薩埵/菩薩 pú​tísàtuō/pútísàduǒ/pú​sà bodhisattwa बोधिसत्त्व bodhisattva
• 菩提树 pú​tí​shù Drzewo Bodhi महाबोधि mahabodhi
• 僧伽/和合僧 sēng​qié/hé​hésēng Sangha संघ Saṃgha
• 舍利 shèlì śarīra (buddyjska relikwia) शरीर śarīra ciało
• 聲聞(弟子) shēngwéndì​zǐ śrawaka (uczeń Buddy) श्रावक śrāvaka
• 釋迦牟尼 Shì​jiā​móu​ní Budda Siakjamuni सिद्धार्थ गौतम
• 娑婆世界 suōpóshì​jiè świat doczesny सहा Sahā
• 塔婆 tǎpó stupa स्तूप stūpa --> obecnie najczęściej skracana do 塔 tǎ
• 曇花 tánhuā epifyllum उदुम्बर udumbara figowiec groniasty
• 天魔/魔羅 Tiānmó/Móluó demon (buddyjski) मार Māra
• 文殊师利 Wén​shūshīlì Mandziuśri मञ्जुश्री Mañjuśrī
• 無常 wú​cháng nietrwałość अनित्य anitya
• 無量無數 wú​liàngwú​shù niepoliczalny, niezmierny अपरिमित aparimita
• 無明 wú​míng awidja (niewiedza) from अविद्या avidyā
• 須彌山 xūmíshān Góra Meru सुमेरु sumeru
• 阎摩王/阎王/閻羅王 Yán​mówáng/Yán​wáng/Yán​luó​ Wáng Yama (król piekła) यम राज Yama Rājā
• 夜叉 yè​chā jakszowie यक्ष yakṣa​

Ten niewielki słowniczek nie wyczerpuje oczywiście listy słów zapożyczonych z sanskrytu, myślę jednak, że może zobrazować mniej więcej, na czym te zapożyczenia polegają i jak tłumacze poradzili sobie z przełożeniem terminów sanskryckich na chiński. Warto zwrócić uwagę na kilka aspektów.

"a" znika!

"A" postawione przed imieniem albo stopniem pokrewieństwa to w chińskim wyraz familiarności (np. 妹妹 to młodsza siostra a 阿妹 siostrzyczka) albo... głupoty (阿斗 Ā​dǒu, A Q). Dlatego kiedy tylko się da, Chińczycy starają się ominąć "a" w transkrypcji, stąd luohan najczęściej pojawia się bez a, lanre najczęściej pojawia się bez a, a Amitabha zostawiono a, ale na wszelki wypadek wymawia się je "e". Co ciekawe, niebuddyjscy Chińczycy często nie wiedzą, że akurat w tym wypadku czyta się 阿 jako "e"...

Brak unifikacji

Dziś większość wyrazów jest już zunifikowana, jednak bodaj każdy tłumacz buddyjskich tekstów pozostawił po sobie pamiątkę w postaci innych wersji wyrazów. Oprócz tego, że każdy inaczej rozumiał sanskrycki termin, to jeszcze pochodzili z różnych epok i różnych krain; zapewne ich ojczyste języki też mogły się różnić (pamiętajmy, że nie ma i nigdy nie było "jednego chińskiego"). Stąd na przykład nirwana bywa tłumaczona tak:

• 涅槃 niè​pán
• 泥洹 nìhuán
• 涅槃那 niè​pánnà
• 涅盤那 niè​pánnà
• 泥盤那 nì​pánnà
• 暱縛男 nìfùnán
• 熄滅 xī​miè (wygaszenie)
• 滅度 miè​dù (stłumienie zgryzot)
• 寂滅 jì​miè (wyblaknięcie)
• 無為 wú​wéi (taoistyczne (sic) niedziałanie)
• 解脫 jiě​tuō (uwolnienie od doczesnych zmartwień)
• 自在 zì​zai (uwolnienie)
• 不生不滅 bù shēng bù miè (nieżycie-nieśmierć)

Widać, że część to tłumaczenia fonetyczne, których autorzy próbowali oddać brzmienie i dobrać odpowiednie znaki, a część to tłumaczenia, które próbują oddać znaczenie zapożyczonego słowa. Takich słów nawet w powyższym słowniczku jest dużo; aż dziw, że buddyści w ogóle potrafią się w tym połapać! Z drugiej strony, ciekawie byłoby zaobserwować, jak sposób przetłumaczenia dawnego terminu wpływał/wpływa na rozumienie całej doktryny i powstawanie kolejnych buddyjskich odłamów. To coś jak z kłótniami na temat ducha świętego w chrześcijaństwie...

Cóż to za dziwaczne brzmienie!

Niektóre tłumaczenia fonetyczne wydają się bardzo odległe od sanskryckiego pierwowzoru. Dzieje się tak nie tylko ze względu na specyfikę języka chińskiego (brak możliwości tworzenia nowych sylab, nieobecność niektórych brzmień itd.), ale również dlatego, że te słowa w dzisiejszej wymowie brzmią zupełnie inaczej niż brzmiały 2000 lat temu. Do takich wyrazów należą choćby joga 瑜伽/瑜珈, którą dziś się wymawia yú​jiā, a w starym chińskim mniej więcej "iiuka". To samo dotyczy mandali 曼陀羅 màn​tuó​luó - dwa ostatnie znaki kiedyś naprawdę czytało się "dala". Jeszcze inny powód może być taki, że niektóre sanskryckie słowa nie trafiły do chińskiego bezpośrednio, a poprzez język pali. Jeśli wiemy, że nirwana w pali to nibbana, nagle fonetyczne tłumaczenie 泥畔 nìpàn zaczyna być dużo lepiej zrozumiałe.

Zakradły się cichcem i wsiąkły!

Większość terminów pozostaje wyłącznie w użyciu buddystów, jednak istnieją też słowa, które tak mocno wsiąkły w język chiński, że istnieją nawet przysłowia/powiedzenia na nich oparte i są używane w mowie potocznej. Należą do nich na przykład:

• 剎那 chànà moment
• 蘋果 píngguǒ jabłko
• 無常 wú​cháng nietrwałość, wraz ze sformułowaniami typu
• 喜怒無常 xǐ​nù​wú​cháng humorzasty, kapryśny (radość i gniew nietrwałe) czy
• 反覆無常 fǎn​fù​wú​cháng zmienny, niepewny, niestały (wciąż i wciąż nietrwały)

Jeśli kiedyś znajdę czas, chętnie zgłębię temat. A tymczasem polecam Wam lekturę uzupełniającą o chińskich zapożyczeniach z sanskrytu, a tutaj jest słownik chińskiej terminologii buddyjskiej wraz z sanskrytem i angielskim.

Tutaj zaś znajdziecie siostrzany wpis o zapożyczeniach z sanskrytu w japońszczyźnie.