słońce

Dzisiejszy wpis powstał w ramach współpracy z japonia-info.pl, kirgiski.pl oraz enesaj.pl czyli pod egidą Unii Azjatyckiej.

Jednym z pierwszych znaków chińskich, jakich się uczymy, jest słońce 日 rì​. Po pierwsze jest jednym ze znaków podstawowych - znaków-kluczy, po drugie jest łatwy, a po trzecie jest "hieroglifem" - znaczy obrazkiem a nie jakimś dziwacznym połączeniem. Problemów jest kilka. Po pierwsze: znak ten ma również inne znaczenia: opisuje bowiem rzeczy japońskie (bo przecież 日本 to Japonia), jest przekleństwem, a także opisuje dni - w sensie daty (stąd 今日 - dzisiejsze słońce, czyli dzisiaj; 生日 - dzień urodzin itd.). Jedno słońce to jeden dzień, jeden księżyc to jeden miesiąc - logiczne... ale o ile jesteśmy przyzwyczajeni do tego, że miesiąc wzeszedł, psy się uśpiły i coś tam klaszcze za borem, jakoś słońce nam się z dniem niekoniecznie kojarzy. Niech więc zacznie, bo będzie nam z chińskim dużo łatwiej. Dodatkowym utrudnieniem jest jednak fakt, że współcześnie poza złożeniami i idiomami, jeśli chcemy mówić o słońcu jako takim, często używamy innego słowa... ale o tym za chwilę. Najpierw nasze podstawowe słońce w różnych słonecznych zbitkach (o niesłonecznych kontekstach może jeszcze kiedyś napiszę).

• 日至 rì​zhì - przesilenie
• 日食 rì​shí - zaćmienie słońca​. Zapisywane również 日蝕 [日蚀].
• 日全食 rì​quán​shí​ - całkowite zaćmienie słońca
• 日偏食 rì​piān​shí - częściowe zaćmienie słońca
• 日環食 [日环食] rì​huán​shí - doroczne zaćmienie słońca​
• 日月食 rì​yuè​shí - zaćmienie (słońca lub księżyca)​
• 近日點 [近日点] jìn​rì​diǎn - peryhelium​
• 遠日點 [远日点] yuǎn​rì​diǎn​ - afelium
• 日冕 rì​miǎn - korona słoneczna​
• 日心說 [日心说] rì​xīn​shuō - teoria heliocentryczna. Dosł. Opowieść o tym, że słońce jest sercem.​
• 太陽日 [太阳日] tài​yáng​rì - czas słoneczny​
• 日月五星 rì​yuè​wǔ​xīng - słońce, księżyc i pięć widzialnych (gołym okiem) planet​
• 日光節約時 [日光节约时] rì​guāng​jié​yuē​shí - czas letni​
• 日月暈 [日月晕] rì​yuè​yùn - halo​
• 日照 rì​zhào - ​światło słoneczne
• 日光 rì​guāng - światło słoneczne​
• 日頭 [日头] rì​tóu - słońce/data/dzień
• 化日 huà​rì - światło słoneczne/ dzień​
• 日出 rì​chū - wschód słońca
• 日沒 [日没] rì​mò - zachód słońca
• 日落 rì​luò - zachód słońca​. Nie mylić z
• 落日 luò​rì - zachodzącym słońcem​
• 日月 rì​yuè - słońce i księżyc, a także dzień i miesiąc; każdego dnia każdego miesiąca; ​życie
• 向日葵 xiàng​rì​kuí - słonecznik​
• 烈日 liè​rì - skwarny dzień​
• 紅日 [红日] hóng​rì - słońce (dosł. czerwone słońce)​
• 白日 bái​rì - dzień/słońce (dosł. białe słońce)​
• 旭 xù​ - wschodzące słońce, świt. Również w wersji rozszerzonej:
• 旭日 xù​rì - wschodzące słońce​
• 日中 rì​zhōng - środek dnia/ słońce w zenicie​
• 朝日 zhāo​rì - poranne słońce​
• 日暮 rì​mù - zachód słońca​
• 海日 hǎi​rì - słońce nad morzem​
• 麗日 [丽日] lì​rì - piękny dzień/ jasne słońce​

Jest też trochę słownictwa technicznego związanego ze słońcem, są także słowa w różny sposób ze słońcem związane:

• 白日夢 [白日梦] bái​rì​mèng - marzenie (dosł. sen w biały dzień)​
• 日晷 rì​guǐ - zegar słoneczny​. Również w wersji 日規 [日规] rì​guī
• 日光燈 [日光灯] rì​guāng​dēng​ - świetlówka (dosł. lampa jak światło słoneczne)
• 日光浴 rì​guāng​yù - kąpiel słoneczna​
• 日光浴室 rì​guāng​yù​shì - solarium
• 日光浴浴床 rì​guāng​yù​yù​chuáng - leżak (dosł. łóżko do kąpieli słonecznych)​
• 日曬傷 [日晒伤] rì​shài​shāng - oparzenie słoneczne​
• 日神 Rì​shén - Bóg Słońca/Apollo​ - ale również inni bogowie słońca

Słońce jest też bardzo lubianym elementem nazw geograficznych, np.

• Chunri 春日 czyli dosłownie Wiosenny Dzień; 
• Rì​zhào​shì​ 日照市 - Miasto Opromienione Słońcem; 
• Shěn​yáng 瀋陽 [沈阳]  - Słońce w Płynie; 
• Guì​yáng 貴陽 [贵阳] - Drogie Słońce - i setki innych.

Występuje również jako cząstka fonetyczna w nazwach pochodzących z innych języków, np.

• 日耳曼 Rì​'ěr​màn - germański​, 
• 日内瓦 Rì​nèi​wǎ - Genewa​, 
• 烈日 Liè​rì - Liege​, 
• 尼日尔 Ní​rì​'ěr​ - Niger itd.

Występuje też oczywiście w idiomach:

• 日新月異 [日新月异] rì​xīn​yuè​yì - szybki postęp. Dosł. co dzień nowe, co miesiąc zmiana.​
• 風和日麗 [风和日丽] fēng​hé​rì​lì - dobra pogoda, zwłaszcza na wiosnę. Dosł. delikatny wiatr, piękne słońce.​ Również w wersji
• 風和日暖 [风和日暖] fēng​hé​rì​nuǎn - delikatna bryza i ciepłe promienie słońca​ 
• 風和日暄 [风和日暄] fēng​hé​rì​xuān - delikatna bryza i ciepłe słońce​
• 日月如梭 rì​yuè​rú​suō - jak ten czas leci! Dosł. słońce i księżyc (czyli dni i miesiące) [mkną] jak ​czółenko
• 重見天日 [重见天日] chóng​jiàn​tiān​rì - wyjść z tarapatów. Dosł. znów ujrzeć niebo i słońce​
• 重睹天日 chóng​dǔ​tiān​rì - wybawiony z opresji. Dosł. znów ujrzeć światło
• 光天化日 guāng​tiān​huà​rì - pokój i dostatek. Dosł. pełne słońce, pełne światło dnia​
• 如日中天 rú​rì​zhōng​tiān - być u szczytu kariery/władzy itd. Dosł. jak słońce w południe​
• 遮天蔽日 zhē​tiān​bì​rì - wstrząsający, skrajnie ważny, wszechobecny. Dosł. zakrywający niebo​, zasłaniający słońce
• 風吹日曬 [风吹日晒] fēng​chuī​rì​shài - nie mieć się gdzie schronić. Dosł. wiatr owiewa, słońce grzeje​
• 日曬雨淋 [日晒雨淋] rì​shài​yǔ​lín - cierpieć niepogodę. Dosł. spalony słońcem, zmoczony deszczem
• 偷天換日 [偷天换日] tōu​tiān​huàn​rì - machlojki, szwindle, nabierać kogoś, oszukiwać. Dosł. skraść niebo, wymienić na słońce​​
• 暗無天日 [暗无天日] àn​wú​tiān​rì - świat bez cienia sprawiedliwości. Dosł. Wszystko ciemne i bez blasku słońca​. Również w wersji
• 不見天日 [不见天日] bù​jiàn​tiān​rì​ - nie widać nieba ani słońca
• 撥雲見日 [拨云见日[ bō​yún​jiàn​rì - przywrócić sprawiedliwość. Dosł. rozgonić chmury i ujrzeć słońce
• 青天白日 qīng​tiān​bái​rì - w świetle dnia/w środku dnia​
• 日落西山 rì​luò​xī​shān - koniec ery, czas upadku. Sic transit gloria mundi. Dosł. słońce zachodzi za zachodnie góry​
• 日薄崦嵫 rì​bó​ Yān​zī - ostatnie dni (osoby, dynastii itd.). Dosł. słońce zachodzi nad [górami] Yanzi​
• 日暮途窮 [日暮途穷] rì​mù​tú​qióng - w ślepym zaułku, ostateczny upadek. Dosł. zachód słońca, koniec drogi.​
• 白日做夢 [白日做梦] bái​rì​zuò​mèng - marzyć, pogrążać się w marzeniach, śnić na jawie. Dosł. śnić w biały dzień​
• 日出而作，日入而息 rì​chū​'ér​zuò​, rì​rù​'ér​xī - wieść proste, pracowite życie. Dosł. wstawać o świcie i pracować do zmierzchu.​
• 日月重光 rì​yuè​chóng​guāng - wszystko wraca do normalności po dniach chaosu. Dosł. słońce i księżyc znów świecą.​
• ​日月蹉跎 rì​yuè​cuō​tuó - lata prześlizgnęły się między palcami​
• 日落風生 [日落风生] rì​luò​fēng​shēng - wiatr przychodzi o zmierzchu​
• 蜀犬吠日 Shǔ​quǎn​fèi​rì - prostaczkowie dziwują się nawet najzwyklejszym sprawom. Dosł. syczuańskie psy szczekają na słońce (co dużo mówi o syczuańskiej pogodzie ;) )​

Pojawia się również w imionach, np. u Kim Ir Sena 金日成 (po chińsku czyta się go Jīn​ Rì​chéng; znaki pozostają te same)​ czy Kim Dzong Ila 金正日 (po chińsku czyta się go Jīn​ Zhèng​rì). Oczywiście, występuje nie tylko u Koreańczyków, ale przede wszystkim u Chińczyków, tak w wersji 日, jak i 陽 [阳] - np. 王陽明 [王阳明] Wáng​ Yáng​míng​ (słynny neokonfucjanista), 魏伯陽 [魏伯阳] Wèi​ Bó​yáng​ - słynny chiński alchemik i wiele innych osób

Poza znakiem 日, mamy jeszcze inne słoneczne znaki; w większości z nich kluczem jest oczywiście... 日.

• 太陽 [太阳] tài​yang - słońce​, a w złożeniach nawet samo 陽 [阳] yáng - to samo, które jest w dychotomii yin~yang 陰陽 [阴阳]​. Dawniej yang zapisywano również 氜 yáng
• 朝阳 cháo​yáng - być wystawionym na słońce/ w pozycji frontem do słońca​
• 朝阳 zhāo​yáng - poranne słońce​
• 晟 shèng - jasność słońca, splendor, chwała​
• 曝 pù - wywietrzyć, wystawić na słońce​
• 夕陽 [夕阳] xī​yáng - zachodzące słońce, zachód słońca​
• 晞 xī - brzask, świt/suszyć coś w słońcu​
• 向陽 [向阳] xiàng​yáng - twarzą do słońca, wystawiony na słońce​
• 遮陽 [遮阳] zhē​yáng - kryć się przed słońcem​
• 晨曦 chén​xī - pierwsze promienie słońca, pierwszy brzask​
• 昀 yún - światło słońca (znak często używany w imionach)​
• 暘 [旸] yáng - wschodzące słońce/blask słońca​
• 曬太陽 [晒太阳] shài​tài​yáng - opalać się, wygrzewać na słońcu​
• 太陽神 [太阳神] tài​yáng​shén - bóg słońca (każdy, nie tylko Apollo)​
• 驕陽 [骄阳] jiāo​yáng - upalne, jaśniejące słońce​
• 陽光明媚 [阳光明媚] yáng​guāng​míng​mèi - słońce świeci jasno​
• 旭日 xù​rì - wschodzące słońce​
• 遮陽板 [遮阳板] zhē​yáng​bǎn​ - markiza, daszek chroniący przed słońcem
• 晾乾 [晾干] liàng​gān - wysuszyć na słońcu​
• 暴曬 [暴晒] bào​shài - wystawić na palące słońce​
• 斜陽 [斜阳] xié​yáng - zachodzące słońce​
• 曈 tóng - słońce o brzasku​
• 夕照 xī​zhào - blask zachodzącego słońca​
• 杲 gǎo - wysoko; słońce jasno świeci; świecić​
• 麗日 [丽日] lì​rì - jasne słońce; piękny dzień​
• 西沉 xī​chén - zachodzić (tylko o słońcu)​
• 餘光 [余光] yú​guāng - światło zachodzącego słońca, ale też zobaczyć coś kątem oka​
• 初升 chū​shēng - wschodzące (słońce, księżyc itp.)​
• 陽宗 [阳宗] yáng​zōng - słońce​
• 驕陽似火 [骄阳似火] jiāo​yáng​sì​huǒ - słońce praży jak ogień​
• 喜陽 [喜阳] xǐ​yáng - (rośliny) światłolubne
• 日頭 [日头] rì​tóu​ - słońce; dzień; data
• 暾 tūn - słońce nad horyzontem​
• 昳 dié - zachodzące słońce na zachodzie​
• 晅 xuān - światło słoneczne; suszyć w słońcu​
• 太陽窗 [太阳窗] tài​yáng​chuāng - szyberdach​
• 曘 rú - kolor słońca; ciemny​
• 紅輪 [红轮] hóng​lún - słońce. Dosł. czerwona obręcz​
• 暲 zhāng - wschodzić (o słońcu); jasny​
• 曀 yì - słońce skryte za chmurami; przesłonić​
• 回光反照 huí​guāng​fǎn​zhào - ostatnie promienie zachodzącego słońca​
• 旽 tūn - poranne słońce; wschód słońca​
• 暆 yí - zachodzące (o słońcu)​
• 褦 nài - kapelusz przeciwsłoneczny​
• 太阳光柱 tài​yáng​guāng​zhù​ - słup słoneczny​
• 陽光 [阳光] yáng​guāng - światło słoneczne​
• 太陽能 [太阳能] tài​yáng​néng - energia słoneczna
• ​陽臺 [阳台] yáng​tái - balkon​
• 遮陽 [遮阳] zhē​yáng - chronić się przed słońcem
• ​太陽能電池 [太阳能电池] tài​yáng​néng​diàn​chí - bateria słoneczna​
• 太陽鏡 [太阳镜] tài​yáng​jìng - okulary słoneczne​
• 陽光房 [阳光房] yáng​guāng​fáng - oszklona weranda
• 太陽系 [太阳系] tài​yáng​xì - Układ Słoneczny ​
• 太陽花 [太阳花] tài​yáng​huā - słonecznik/portulaka​
• 陽曆 [阳历] yáng​lì - kalendarz słoneczny (gregoriański)​
• 豔陽天 [艳阳天] yàn​yáng​tiān - jasny i słoneczny dzień; upalny dzień​
• 太陽穴 [太阳穴] tài​yáng​xué - skronie. Dosł. słoneczne jaskinie​
• 太陽能板 [太阳能板] tài​yáng​néng​bǎn - panel słoneczny​
• 太陽電池 [太阳电池] tài​yáng​diàn​chí - bateria słoneczna​
• 陽光普照 [阳光普照] yáng​guāng​pǔ​zhào - słońce wszystko opromienia; skąpane w słońcu​
• 陽炎 [阳炎] yáng​yán - oślepiające słońce​
• 太陽風 [太阳风] tài​yáng​fēng - wiatr słoneczny
• 陽傘 [阳伞] yáng​sǎn - parasolka przeciwsłoneczna​
• 太陽黑子 [太阳黑子] tài​yáng​hēi​zǐ - plama słoneczna ​
• 太陽餅 [太阳饼] tài​yáng​bǐng - słoneczne ciasto (tajwański przysmak)​
• 陽春麵 [阳春面] yáng​chūn​miàn - makaron w delikatnym rosole (szanghajski przysmak)
• 太陽活動 [太阳活动] tài​yáng​huó​dòng - aktywność słoneczna​
• 陽間 [阳间] yáng​jiān - świat żywych​. Dosł. słoneczne miejsce
• 陽世 [阳世] yáng​shì - świat żywych. Dosł. słoneczny świat​
• 太陽翼 [太阳翼] tài​yáng​yì - panel słoneczny​
• 太陽燈 [太阳灯] tài​yáng​dēng​ - lampa kwarcowa
• 太陽窩 [太阳窝] tài​yáng​wō - skroń. Dosł. ​słoneczne gniazdo

I idiomy:

• 夕陽西下 [夕阳西下] xī​yáng​xī​xià - schyłkowe lata (człowieka, sprawy). Dosł. słońce zachodzi na Zachodzie​.
• 充滿陽光 [充满阳光] chōng​mǎn​yáng​guāng - zalany słońcem, cały w słońcu​
• 太陽從西邊出來 [太阳从西边出来] tài​yáng​cóng​xī​biān​chū​lái​ - piekło zamarzło! Dosł. słońce wstało na zachodzie!
• 一曝十寒 yī​pù​shí​hán - pracować zrywami, przetykanymi dłuuugim odpoczynkiem; sporadycznie się wysilać; krótko się na czymś skupiać. Dosł. jeden dzień słońca, dziesięć dni mrozu.​
• 噴薄欲出 [喷薄欲出] pēn​bó​yù​chū - pokazać się w pełnej krasie (o słońcu); być o włos od wybuchu​
• 東兔西烏 [东兔西乌] dōng​tù​xī​wū - upływ czasu. Dosł. wschodni królik, zachodni kruk. Czyli księżyc (pamiętamy o związkach królika z księżycem?) wschodzi oraz słońce zachodzi (o słonecznym kruku jeszcze kiedyś opowiem)​
• 吳牛見月 [吴牛见月] Wú​niú​jiàn​yuè​ - bać się tak, że się traci trzeźwy osąd; bać się przesadnie i niepotrzebnie. Dosł. Krowa z Wu boi się księżyca (bo wydaje jej się, że to słońce)
• 金烏西墜，玉兔東昇 [金乌西坠，玉兔东升] jīn​wū​xī​zhuì​, yù​tù​dōng​shēng - o zachodzie słońca. Dosł. [gdy] złoty kruk​ słońca zachodzi na zachodzie, a nefrytowy królik księżyca wschodzi na wschodzie
• 陽春白雪 [阳春白雪] yáng​chūn​bái​xuě​ - wysublimowana sztuka i literatura. Dosł. słoneczna wiosna, biały śnieg.
• 太陽曬屁股 [太阳晒屁股] tài​yáng​shài​pì​gǔ - zaspać. Dosł. słońce przypieka pośladki​. [często używane jako "wstawaj!"]

Zupełnie osobną (dla mnie) kategorią jest... niedziela. Czyli to, jak Chińczycy nazywają Dzień Słońca - Sun-day:

• 週日 [周日] Zhōu​rì - niedziela (dzień słońca - dokładny odpowiednik angielskiego Sunday), również w wersji​ 
• 星期日 Xīng​qī​rì oraz 
• 禮拜日 [礼拜日] Lǐ​bài​rì​. 

Istnieje też odrobinę inna wersja:

• 主日 zhǔ​rì - niedziela bądź szabat (w zależności od wyznawanej religii). Dosł. dzień Pana. Stąd
• 主日學 [主日学] zhǔ​rì​xué​ - szkółka niedzielna
• 瞻禮日 [瞻礼日] Zhān​lǐ​rì - Dzień Pański (niedziela)
• 日曜日 Rì​yào​rì - niedziela (w starożytnej chińskiej astronomii). Dosł. dzień opromieniony słońcem. O tej starożytnej astronomii jeszcze kiedyś napiszę, bo to fascynujące.

Jeśl chcecie dowiedzieć się czegoś o japońskim słońcu, zajrzyjcie tutaj, jeśli interesuje Was słońce w językach turkijskich - tutaj, a tutaj poczytacie o kirgiskim słońcu.