Podstawowe chińskie zwierzęta III - mysz 鼠

Dzisiejszy wpis powstał w ramach współpracy z japonia-info.pl, czyli pod egidą Unii Azjatyckiej.

Dziś zaczyna się rok Szczura/Myszy. Dlatego dziś z najwyższą przyjemnością pokażę Wam, do zbudowania jakich słów posłużył chiński znak myszy/szczura 鼠 shǔ.

Po pierwsze: dlaczego to jednocześnie znak i szczura, i myszy? Może wygodniej byłoby po prostu powiedzieć, że to nie znak na konkretne zwierzę, a na całą nadrodzinę myszowych. Czyli będą się tu mieścić nie tylko same myszy i szczury, ale też chomiki, myszoskoczki czy inne bambusowce. A także, przez skojarzenie, rozmaite inne zwierzęta, głównie gryzonie. Niestety, nie wszystkie gryzonie nazywają tym znakiem - na przykład jeżozwierze czy też bobry nie mają po chińsku z myszami nic wspólnego. Za to do grupy "myszowej" należą... kangury. Fascynujące, prawda?

No dobrze. Skoro tak wiele jest różnych shu, to jak Chińczycy odróżniają samą mysz i szczura? Szczur to "duża myszowa" 大鼠, a mysz to "mała myszowa" 小鼠. Zazwyczaj jednak mówi się ogólnie "stara myszowa" 老鼠 względnie 鼷鼠 xī​shǔ, a rozróżnia dopiero, jeśli jest taka potrzeba. Najważniejsze pytanie w związku z tym: czy w takim razie mamy rok Szczura czy rok Myszy? Na to pytanie odpowie nam niezastąpiony Eberhard:

Szczur jest pierwszym zwierzęciem starego chińskiego zodiaku. Mówi się, że na czele szeregu zwierząt, które miały być ujęte w zodiaku, stał wół. Jednak szczur usiadł niepostrzeżenie na jego grzbiecie i zeskoczył z góry w momencie, gdy zwierzęta ustawiały się w kolejce do nominacji. W ten sposób stał się pierwszym zwierzęciem zodiaku. [...] W przeciwieństwie do szczura mysz nie odgrywa żadnej roli w symbolice; może z tego powodu, że nie wyrządza tylu szkód, co szczur, a może dlatego, że obydwa zwierzęta noszą tę samą nazwę (shu) i jedynie w przypadkach, kiedy rozróżnienie jest konieczne, nazywa się szczura "starą myszą" (laoshu).

/Wolfram Eberhard, Symbole chińskie. Słownik/
Niby wszystko się zgadza, ale możecie mi wierzyć na słowo, że współcześnie Chińczycy mówią laoshu 老鼠 i na myszy, i na szczury, a sami niekoniecznie pamiętają, że to akurat szczur miał być zodiakalnym zwierzęciem. Stąd wysyp słodkich i uroczych myszek na witrynach sklepowych, kalendarzach i jako maskotki dla dzieci. Oczywiście z Myszką Miki na czele (Tajfuniątko już dostało kalendarz z Myszką Miki i Minnie).

Przejdźmy do słówek. Poniżej znajdziecie inne "myszy", głównie gryzonie:

• 松鼠 sōng​shǔ - wiewiórka​ [dosł. sosnowa mysz]
• 仓鼠 [倉鼠] cāng​shǔ - chomik​ [dosł. spichlerzowa mysz]
• 土拨鼠 [土撥鼠] tǔ​bō​shǔ - świstak [dosł. mysz poruszająca ziemię]
• 鼹鼠 yǎn​shǔ - kret
• 飞鼠 [飛鼠] fēi​shǔ lub 鼯鼠 wú​shǔ - polatucha [dosł. latająca mysz]
• 豚鼠 tún​shǔ, 天竺鼠 tiān​zhú​shǔ, 葵鼠 kuí​shǔ - świnka morska [dosł. prosiakomysz, indyjska mysz, słonecznikowa mysz]
• 鼬鼠 yòu​shǔ - łasica
• 黄鼠狼 huáng​shǔ​láng - łasica syberyjska [dosł. żółty wilk na myszy]
• ​田鼠 tián​shǔ​ - nornikowate [dosł. mysz polna]
• 负鼠 [負鼠] fù​shǔ - dydelfowate [dosł. myszy dźwigające ciężary]
• 栗鼠 lì​shǔ​ - szynszyla [dosł. kasztanowa mysz]
• 花栗鼠 huā​lì​shǔ - pręgowiec [dosł. kolorowa kasztanowa mysz]
• 沙鼠 shā​shǔ - myszoskoczek [dosł. piaskowa mysz]
• 海狸鼠 hǎi​lí​shǔ - nutria [bobromysz]
• 睡鼠 shuì​shǔ - popielica [dosł. śpiąca mysz]
• 大五趾跳鼠 dà​wǔ​zhǐ​tiào​shǔ - alaktaga duża​
• 黃鼠 huángshǔ - suseł [dosł. żółta mysz]

Mamy też zwierzęta cokolwiek mniej oczywiste jako "myszy":

• 袋鼠 dài​shǔ - kangur [mysz z torbą]
• 小袋鼠 xiǎo​dài​shǔ​ - walabia [dosł. mały kangur]
• 短尾矮袋鼠 duǎn​wěi​'ǎi​dài​shǔ​ - kuoka [dosł. krótkoogoniasty niski kangur]
• 鼠妇 [鼠婦] shǔ​fù - kulanka [dosł. mysiożona]
• ​鼠海豚 shǔ​hǎi​tún - morświn [dosł. mysi delfin]
• 滑鼠蛇 huá​shǔ​shé - ptyas śluzowaty​ [dosł. śliski myszowaty wąż]
• 鼠蛛 shǔ​zhū​ - pająki z rodziny Missulena [dosł. myszopająk]

Oczywiście, w słownikach zagnieździły się myszowe znane z kreskówek:

• 米老鼠 Mǐ​ Lǎo​shǔ lub 米奇老鼠 Mǐ​qí​ Lǎo​shǔ - Myszka Miki​
• 米妮老鼠 Mǐnī Lǎo​shǔ - Myszka Minnie​
• 料理鼠王 liào​lǐshǔwáng - Ratatuj [mysikról kuchni]

Jest i skojarzenie komputerowe:

• 鼠标 [鼠標] shǔ​biāo albo 滑鼠 huá​shǔ - myszka komputerowa [myszowskaźnik/ślizgająca się mysz]​
• 鼠标垫 [鼠標墊] shǔ​biāo​diàn albo 滑鼠垫 [滑鼠墊] huá​shǔ​diàn - podkładka pod myszkę komputerową​

A także ciekawostka:

• 小老鼠 xiǎo​lǎo​shǔ - dosł. mała myszka - symbol @ czyli komputerowa małpa​

Teraz zaczną się myszowate idiomy. Mysz jest w nich obecna zazwyczaj jako istota niewielka, tchórzliwa, nielubiana, głupia i zła.

• 小白鼠 xiǎo​bái​shǔ - dosł. mała biała myszka - przenośnie: królik doświadczalny.​
• 鼠胆 [鼠膽] shǔ​dǎn - dosł. mysia odwaga, czyli:​ tchórzliwie
• ​猫鼠游戏 [貓鼠遊戲] māo​shǔ​yóu​xì - zabawa w kotka i myszkę​
• 贼眉鼠眼 [賊眉鼠眼] zéi​méi​shǔ​yǎn​ - [człowiek] o rozbieganym spojrzeniu, widać, że ma coś za uszami [dosł. złodziejskie brwi, mysie oczy]
• 过街老鼠 [過街老鼠] guò​jiē​lǎo​shǔ - ktoś, kogo wszyscy nie znoszą​ [dosł. mysz, która przebiegła przez drogę] - idiom pochodzi z powiedzonka
• 老鼠过街，人人喊打 [老鼠過街，人人喊打] lǎo​shǔ​guò​jiē​, rén​rén​hǎn​dǎ - dosł. gdy szczur przechodzi przez ulicę, wszyscy krzyczą, by go zabić​
• 胆小如鼠 [膽小如鼠] dǎn​xiǎo​rú​shǔ​ - odważny jak mysz. Znaczy tchórz.
• 鼠目寸光 shǔ​mù​cùn​guāng - krótkowzroczny - w przenośnym sensie [dosł. mysie oko - jasne na cal]
• 鼠辈 [鼠輩] shǔ​bèi - łotr [dosł. mysie pokolenie]
• 投鼠忌器 tóu​shǔ​jì​qì​ - po to, żeby uchronić niewinnych przed krzywdą, nie przeciwdziałać złu [dosł. powstrzymać się od rzucenia w mysz, by nie stłuc naczyń]
• 抱头鼠窜 [抱頭鼠竄] bào​tóu​shǔ​cuàn​ - sromotnie uciekać [dosł. zakryć głowę i uciekać jak mysz]
• 鼠窜 [鼠竄] shǔ​cuàn​ - prostsza wersja powyższego, czmychać
• 黄鼠狼给鸡拜年 [黃鼠狼給雞拜年] huáng​shǔ​láng​gěi​jī​bài​nián - Grecy przyprowadzili nam pod Troję pięknego konia! [dosł. łasica przyszła do kurnika składać noworoczne życzenia]​
• 老鼠尾巴 lǎo​shǔ​wěi​ba - szaraczek, ktoś słaby i bez znaczenia [dosł. mysi ogon]
• 猫哭老鼠 [貓哭老鼠] māo​kū​lǎo​shǔ - krokodyle łzy [dosł. kot płacze po myszy]​
• 鼠肚鸡肠 [鼠肚雞腸] shǔ​dù​jī​cháng - ​małostkowy [dosł. mysi brzuch, kurze jelita]
• 一颗老鼠屎坏了一锅粥 [一顆老鼠屎壞了一鍋粥] yī​kē​lǎo​shǔ​shǐ​huài​le​yī​guō​zhōu​ - czarna owca, zakała [dosł. jedna mysia kupa zepsuła cały garnek kleiku]
• 罗雀掘鼠 [羅雀掘鼠] luó​què​jué​shǔ - ledwo wiązać koniec z końcem, być na skraju bankructwa [dosł. łapać siatką ptactwo i wygrzebywać myszy z nor]
• 狗逮老鼠 gǒu​dǎi​lǎo​shǔ - wścibski [dosł. pies, który łapie myszy]
• 社鼠城狐 shè​shǔ​chéng​hú ​- ci, którzy korzystają z władzy i autorytetu innych, by szkodzić ludziom [dosł. myszy w świątyniach, lisy w miastach]
• 穷鼠啮狸 [窮鼠嚙狸] qióng​shǔ​niè​lí​ - nawet anielska cierpliwość się kończy. Znaczy: nie przeginaj, bo oberwiesz. [dosł. biedny szczur ugryzie lisa]
• 老鼠拉龟，无从下手 [老鼠拉龜，無從下手] lǎo​shǔ​lā​guī​, wú​cóng​xià​shǒu​ - nie mieć pojęcia, od czego zacząć [dosł. gdy mysz chce pociągnąć żółwia, nie ma o co zahaczyć łapy]
• 老鼠拖木锨，大头在后头 [老鼠拖木鍁，大頭在後頭] lǎo​shǔ​tuō​mù​xiān​, dà​tóu​zài​hòu​tou​ - wierzchołek góry lodowej [dosł. gdy mysz ciągnie drewnianą łopatę, największa część jest z tyłu]

Ostatnią grupę słów stanowią te, które mają faktyczny związek z myszami/szczurami oraz parę słów skojarzonych z myszami w bardzo interesujący sposób:

• 鼠疫 shǔ​yì - dżuma [dosł. mysia zaraza]​
• 鼠型斑疹伤寒 [鼠型斑疹傷寒] shǔ​xíng​bān​zhěn​shāng​hán - tyfus szczurzy
• 捕鼠器 bǔ​shǔ​qì - pułapka na myszy​
• 鼠药 [鼠藥] shǔ​yào - trutka na szczury [dosł. mysie lekarstwo]
• 灭鼠药 [滅鼠藥] miè​shǔ​yào albo 杀鼠药 [殺鼠藥] shā​shǔ​yào - trutka na szczury [lekarstwo niosące zagładę myszom]
• 老鼠洞 lǎo​shǔ​dòng - mysia dziura
• 鼠尾草 shǔ​wěi​cǎo​ - szałwia [dosł. trawa jak mysi ogon]
• 鼠蹊 shǔ​xī - pachwina​ [dosł. mysia ścieżka]​
• 鼹鼠皮 yǎn​shǔ​pí - moleskin [dosł. krecia skóra, kalka językowa z angielskiego]

Ponieważ mysz jest jednym z podstawowych zwierząt, istnieją również znaki, które wykorzystują mysz jako część składową. Niestety, wiele znaków uproszczonych straciło ten związek, a szkoda, bo wydaje mi się, że te tradycyjne znaki są dzięki obecności myszy dużo bardziej logiczne. Są to przede wszystkim znaki wymawiane cuan:

• 撺 [攛] cuān​ - popędzać - w tradycyjnej wersji znaku widzimy, że ktoś ręką 扌 wygania mysz 鼠 do dziury 穴. Skojarzenie bardzo łatwo zapadające w pamięć, dużo lepiej niż wersja uproszczona.
• 窜 [竄] cuàn, cuān - uciekać w popłochu - w tradycyjnej wersji znaku jest to mysz 鼠 uciekająca do dziury 穴.
• 蹿 [躥] cuān - zerwać się na równe nogi, wyskoczyć - w tradycyjnej wersji znaku jest to ​mysz 鼠 uciekająca do dziury 穴 przy pomocy bardzo skocznych zapewne stóp 足.
• 镩 [鑹] cuān - pierzchnia do lodu/ robić przerębel przy pomocy przechni do lodu. W tradycyjnym znaku zobaczymy tu, poza myszą uciekającą do dziury, także metal 金, z którego zapewne wykonano pierzchnię.​

Oprócz tego mamy wiele nazw zwierząt:

• 鼢 fén - kret, cokor
• 鼪 shēng - łasica, gronostaj
• 鼫 shí - świstak ogoniasty
• 鼬 yòu =​ 鼬鼠 yòu​shǔ - łasica
• 鼩鼱 qú​jīng - ryjówkowate
• 鼭 shí - rodzaj szczura
• 鼯 wú - polatucha
• 鼹 yǎn - kret
• 鼷 xī - mysz [a więc jednak istnieje osobny znak na mysz! Jednak spotkałam się z nim pierwszy raz w życiu podczas tworzenia tego wpisu, więc nie jest powszechnie używany]

Jest wśród tych znaków tylko jeden, który nie jest związany bezpośrednio ze zwierzętami, a tylko przez skojarzenie:

• 癙 shǔ - choroba 疒 wywołana zmartwieniem [na pewno się zalęgły szczury i pożarły zapasy]​

Szkoda, że większość znaków z kluczem myszy wyszła już z użycia - było ich dużo, dużo więcej.

Skoro już jesteśmy przy myszach i szczurach, chciałam wspomnieć o innym znaku, który jest używany - znów! - dla nich obu. Mowa o znaku 耗子 hào​zi, który jest używany w dialektach oraz trafił na stałe do paru idiomów, np.

• 瞎猫碰上死耗子 xiā​māo​pèng​shàng​sǐ​hào​zi - ślepy traf, trafiło się jak ślepej kurze ziarno. Dosł. ślepy kot trafił na zdechłą mysz.
• 猫哭耗子 māo​kū​hào​zi - krokodyle łzy. Dosł. kot płacze nad myszą. To druga wersja wspomnianego wcześniej 猫哭老鼠 māo​kū​lǎo​shǔ
• 狗拿耗子 gǒu​ná​hào​zi - wtykać nos w nie swoje sprawy. Dosł. pies łapie myszy. To druga wersja wspomnianego wcześniej 狗逮老鼠 gǒu​dǎi​lǎo​shǔ

Wszystkiego najlepszego w Roku Szczura! Oby myszy nie zjadły Wam zapasów! Niech żaden żółty wilk na myszy nie składa Wam noworocznych życzeń i obyście nie musieli łapać myszy i ptaków. Wspaniałego roku!
Jeśli zaś chcecie poznać piękną japońską bajkę o myszach, zerknijcie tutaj.

Podstawowe chińskie zwierzęta I - pies
Podstawowe chińskie zwierzęta II - świnia